محور «تولید و توسعه محصولات جانبی» با هدف افزایش ارزش افزوده، بهره‌وری منابع و کاهش اثرات زیست‌محیطی در فرآیندهای جانبی صنعت مس طراحی شده است. در جریان استخراج، تغلیظ، ذوب و پالایش مس، مقادیر قابل توجهی محصولات ثانویه مانند لجن الکترولیتی (حاوی فلزات گران‌بها مانند طلا و نقره)، گردوغبار کوره‌ها (غنی از عناصر کمیاب مانند سلنیوم و تلوریوم)، پساب‌های صنعتی (قابل تبدیل به مواد شیمیایی مانند سولفات مس)، باطله‌ها (منبع عناصر نادر) و سرباره‌ها (قابل استفاده در مصالح ساختمانی) تولید می‌شوند. مدیریت هوشمند و فناورانه این محصولات نه تنها هزینه‌های دفع را کاهش می‌دهد، بلکه به تولید فلزات گران‌بها، عناصر کمیاب، مواد شیمیایی صنعتی و مصالح ساختمانی نوین منجر می‌گردد. این رویکرد علاوه بر کاهش اثرات زیست‌محیطی (مانند کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و ضایعات مایع)، امکان توسعه بازارهای جدید، ایجاد اشتغال محلی پایدار و حرکت به سوی توسعه پایدار و اقتصاد چرخشی را فراهم می‌آورد. بر اساس نوآوری‌های اخیر تا سال 2025، بازیافت مس می‌تواند تا 85% انرژی کمتری نسبت به استخراج اولیه مصرف کند و نقش کلیدی در تأمین تقاضای رو به رشد مس برای انتقال انرژی (مانند خودروهای الکتریکی و انرژی‌های تجدیدپذیر) ایفا کند.
جدول 1 – اقدام‌های راهبردی جهت توسعه و تولید محصولات جانبی با رویکرد توسعه‌ای صنعت 4 و 5
| اهداف صنعت 4 و 5 | اقدام‌های راهبردی |
| هوشمندسازی | – پایش لحظه‌ای و بهینه‌سازی فرآیندهای جانبی با استفاده از فناوری‌های هوش مصنوعی، اینترنت اشیا و کلان‌داده‌ها. – پیاده‌سازی سامانه‌های دیجیتال یکپارچه (مانند ERP مبتنی بر ابر). – توسعه شبیه‌سازهای هوشمند (Aspen Plus یا مدل‌های AI سفارشی) برای طراحی و آزمایش فرآیندهای بازیافت. |
| کربن صفر | – به‌کارگیری انرژی‌های تجدیدپذیر در خطوط بازیافت. – توسعه فناوری‌های کم‌مصرف انرژی مانند هیدروژن سبز و جذب کربن. – جایگزینی فناوری‌های سبز برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای. |
| باطله صفر | – استخراج و بازیافت فلزات ارزشمند از لجن الکترولیتی. – تولید مصالح ساختمانی نوین از باطله‌ها و سرباره‌ها. – استفاده مجدد از پساب‌ها و بازیافت اسید سولفوریک. |
| توسعه پایدار | – ایجاد زنجیره ارزش افزوده کامل از پسماند تا محصول نهایی. – همکاری با دانشگاه‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان برای ارتقای فناوری‌های بازیافت. – ایجاد فرصت‌های شغلی پایدار و حمایت از اقتصاد محلی. |
جدول 2 – ملاحظات فنی جهت توسعه و تولید محصولات جانبی در صنعت مس
| واحدهای تولیدی | اقدام عملیاتی |
| معدن | – طراحی فرآیندهای بازیافت عناصر کمیاب با روش‌های ژئوشیمیایی پیشرفته. – استفاده از فناوری‌های بیولوژیکی مانند بیولیچینگ (Nuton). |
| تغلیظ | – بازیافت مولیبدن، وانادیوم و عناصر کمیاب از باطله‌های فلوتاسیون. – بازچرخانی آب و مواد شیمیایی مصرفی با سیستم‌های فیلتراسیون پیشرفته. |
| ذوب | – بازیابی فلزات گران‌بها و عناصر استراتژیک از گردوغبار و سرباره‌ها. – استفاده از فناوری‌های سبز برای کاهش انتشار فلزات سنگین و تبدیل سرباره‌ها به ژئوپلیمر. |
| پالایشگاه | – تولید سولفات مس و سایر مواد شیمیایی از پساب‌ها و درین الکترولیت. – بازیافت فلزات گران‌بها از لجن پالایشگاه با سامانه‌های هوشمند پایش. – طراحی سامانه‌های هوشمند برای پایش واقعی‌زمان کیفیت و کمیت محصولات جانبی. |